"Po pierwsze: pamiętać"

Państwo polskie powinno nie tylko sfinansować operację zmiany nazw ulic czy demontaż niektórych pomników, ale też zadbać o godziwe emerytury dla tych zapomnianych bohaterów walki z dyktaturš, którzy jeszcze żyjš - pisze na łamach DZIENNIKA Antoni Dudek, historyk IPN.

W dniu, w którym Bolesław Bierut podpisał decyzję o odmowie skorzystania z prawa łaski, skazany na karę œmierci Józef Batory obchodził właœnie trzydzieste siódme urodziny. W tydzień póŸniej, 1 marca 1951 r., został zabity w mokotowskim więzieniu strzałem w tył głowy.

Kapitan Batory był żołnierzem Wrzeœnia 1939 r., oficerem Armii Krajowej, a przed aresztowaniem przez bezpiekę w grudniu 1947 r. jednym ze współpracowników prezesa IV Zarzšdu Głównego Zrzeszenia Wolnoœć i Niezawisłoœć Łukasza Cieplińskiego.

Tego samego Cieplińskiego, którego przed kilku dniami prezydent Lech Kaczyński odznaczył poœmiertnie Orderem Orła Białego. Zabito ich obu, podobnie jak kilku innych przywódców WiN, tego samego wieczora. Więcej szczęœcia miał młodszy od Batorego o 15 lat Wiktor Wlazło. W 1952 r. został skazany na czterokrotnš karę œmierci za założenie w radomskim technikum, którego był uczniem, organizacji Młody Legion. Karę œmierci zamieniono mu na dożywocie, a ostatecznie wyszedł z więzienia po dziesięciu latach.

Zapomniani bohaterowie
Batory i Wlazło należeli do dwóch pokoleń Polaków, które zapłaciły za walkę o wolnš Polskę szczególnie wysokš cenę. Jedni życiem, inni wieloletnim więzieniem, które opuszczali ze zrujnowanym zdrowiem jako obywatele drugiej kategorii, niemajšcy szans na jakškolwiek karierę zawodowš.

Po 1989 r. udało się doœć szybko anulować wydawane na nich haniebne wyroki, choć tym, którzy to uczynili, nie spadł włos z głowy, a próby ukarania zbrodniarzy w togach spełzły na niczym. Znacznie dłużej trzeba było czekać na oddanie tym ludziom historycznej sprawiedliwoœci.

Dlatego Order Orła Białego dla Łukasza Cieplińskiego ma wymiar symbolu. Jest formš uhonorowania nie tylko ostatniego prezesa WiN, ale i tysięcy innych, którzy podobnie jak on mieli odwagę przeciwstawić się komunistycznej dyktaturze w okresie najsilniejszego terroru.

Wszystkim tym ludziom winni jesteœmy wdzięcznoœć, ale przede wszystkim pamięć o tym, czego dokonali. Dlatego polityka przyznawania odznaczeń zapomnianym bohaterom polskich zmagań o wolnoœć, jakš zapoczštkował obecny prezydent, zasługuje na najwyższe uznanie. Jednak na odznaczeniach sprawa nie może się skończyć.

Potrzebna jest konsekwentnie prowadzona kampania popularyzacji postaci bohaterów walki o wolnoœć. Sylwetka Józefa Batorego znalazła się w drugim tomie wydanego przez IPN słownika biograficznego "Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956", z kolei wspomnienia i życiorys Wiktora Wlazły można przeczytać w opublikowanej przez Instytut unikalnej "Księdze œwiadectw", zawierajšcej wspomnienia tych, którzy przeżyli miesišce, a czasem nawet lata z wyrokami œmierci, których na szczęœcie nie wykonano.

W czerwcu tego roku IPN wyda bodaj najważniejszš ksišżkę w swej dotychczasowej działalnoœci: atlas podziemia niepodległoœciowego z lat 1944-1956. Przygotowywany od pięciu lat przez grupę kilkudziesięciu historyków będzie nie tylko istotnym dokonaniem naukowym podsumowujšcym lata żmudnych badań, ale i formš upamiętnienia wysiłku i bohaterstwa ponad 120 tys. ludzi, którzy w drugiej połowie lat 40. stawili czoło komunistycznej dyktaturze.

Bitwa o pamięć
Równolegle ze słownikiem biograficznym IPN w warszawskim Oœrodku Karta prowadzone sš prace nad słownikiem "Opozycja w PRL", w którego trzech wydanych już tomach znaleŸć można kilkaset biogramów ludzi zaangażowanych w walkę z systemem komunistycznym po 1956 r.

Podobnych wydawnictw, zwykle dotyczšcych poszczególnych regionów bšdŸ œrodowisk, jest oczywiœcie więcej, choć z pewnoœciš wcišż za mało. Tym bardziej że zwykle znajduje się w nich miejsce tylko dla najważniejszych postaci, pomija zaœ pozostałych.

Szansš na przypomnienie wielu ludzi z drugiego i trzeciego szeregu "Solidarnoœci" może się stać rozpoczęty w ubiegłym roku przez Stowarzyszenie "Pokolenie" wielki projekt "Encyklopedii ťSolidarnoœciŤ". Zakłada on przygotowanie, obok częœci zawierajšcych hasła rzeczowe i szczegółowe kalendarium, również wielkiego tomu obejmujšcego kilka tysięcy biogramów ludzi "Solidarnoœci" o mniej znanych nazwiskach niż Lech Wałęsa, Władysław Frasyniuk czy Zbigniew Bujak.

A sš wœród nich postacie niezwykłe, takie jak Ireneusz Haczewski, który w okresie stanu wojennego zbudował kilkanaœcie nadajników Radia "Solidarnoœć" wykorzystywanych do emisji programów zdelegalizowanego zwišzku na LubelszczyŸnie i w innych regionach kraju. Trudno to oczywiœcie dokładnie wyważyć, ale być może ten nieznany szerzej człowiek zrobił dla przetrwania mitu "Solidarnoœci" w ponurych latach 80. więcej niż niektórzy czołowi przywódcy Zwišzku, nieustannie przypominajšcy o swych dawnych zasługach, a co gorsza, często czynišcy z tego argument we współczesnych sporach politycznych.

Kiedy odwiedzam, szczególnie w mniejszych miejscowoœciach, różne instytucje, których patronem jest Tadeusz Koœciuszko, Józef Piłsudski czy Jan Paweł II, zastanawiam się, czy nie lepiej byłoby, gdyby ich miejsce zajęli lokalni, miejscowi bohaterowie oporu przeciwko dyktaturze komunistycznej lub po prostu ludzie zasłużeni dla danej społecznoœci. Koœciuszko czy Piłsudski nie stracš na znaczeniu w historii Polski, jeœli ich nazwiska nie będš w spisie ulic niemal każdego polskiego miasta.

Zyskać natomiast mogš lokalne społecznoœci, których władze wcišż zbyt małš wagę przywišzujš do budowania własnej tożsamoœci. Co gorsza, często tolerujš na swoim terenie takich patronów, których trudno jest pogodzić z wartoœciami, na jakich opiera się współczesne państwo polskie.

Odkłamywanie przeszłoœci
Wspomniany na wstępie Józef Batory urodził się we wsi Werynia koło Kolbuszowej - dwudziestotysięcznym miasteczku na Podkarpaciu. Sprawdziłem w internecie plan tej miejscowoœci, by zobaczyć, czy przypadkiem nie ma w niej ulicy jego imienia. Nie ma.

Sš natomiast - oczywiœcie oprócz Koœciuszki i Piłsudskiego - ulice imienia Gwardii Ludowej (komunistycznej formacji zbrojnej częœciej zajmujšcej się pospolitym bandytyzmem niż walkš z Niemcami), Aleksandra Zawadzkiego (członka Biura Politycznego KC PZPR i wicepremiera w czasie, gdy zabito Batorego), a nawet 22 Lipca, które przestało być œwiętem państwowym 17 lat temu.

Takich przykładów jak ten z Kolbuszowej sš niestety wcišż setki. Nie jestem zwolennikiem odgórnego zmuszania lokalnych społecznoœci do zmiany nazw ulic czy patronów szkół. Uważam jednak, że potrzebny jest nacisk w tej sprawie, gdyż zwykły ludzki oportunizm i nieuchronne koszty (wymiana dowodów czy pieczštek) okazujš się zwykle mocniejsze od oczywistych racji moralnych.

Tymczasem w preambule obowišzujšcej od dziesięciu lat Konstytucji RP czytamy o "wdzięcznoœci naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległoœć okupionš ogromnymi ofiarami", a w artykule 13. znajdujemy jednoznaczne potępienie „totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu".

Dlatego właœnie IPN rozpoczšł akcję wysyłania do lokalnych samorzšdów informacji zwracajšcych uwagę, jaka osoba, wydarzenie czy organizacja symbolizujšca epokę dyktatury jest w danej miejscowoœci upamiętniona własnš ulicš. Ostateczna decyzja w tej sprawie powinna należeć do radnych, ale nie wolno im pozostawić możliwoœci tłumaczenia, że nie wiedzieli, o kogo chodzi, albo że zabrakło im œrodków.

Państwo polskie powinno nie tylko sfinansować operację zmiany nazw ulic czy demontaż niektórych pomników, ale też zadbać o godziwe emerytury dla tych zapomnianych bohaterów walki z dyktaturš, którzy jeszcze żyjš, często w dramatycznej biedzie. Œrodków na ten cel powinno dostarczyć chociażby przewidywane przez tzw. ustawę dezubekizacyjnš obniżenie emerytur funkcjonariuszy komunistycznej bezpieki.

Konieczne zadoœćuczynienie
Wręczajšc 3 maja odznaczenia kolejnej grupie osób szczególnie zasłużonych dla demokratycznego państwa polskiego, prezydent Kaczyński powiedział: "dzisiejsze odznaczenia dotyczš osób o różnych zawodach, o różnych zasługach - uczonych, ale też wybitnych działaczy solidarnoœciowego podziemia, ludzi o przekonaniach lewicowych, centrowych i prawicowych. Tak w normalnym państwie być powinno. Polska bowiem jest jedna, a zasługi dla niej można mieć, wychodzšc z różnych przekonań. Jedno jednak wszystkich zasłużonych musi łšczyć - patriotyzm. Patriotyzm nie jest cechš w naszej historii ani szczególnie prawicy, ani szczególnie lewicy".

To bardzo ważna deklaracja w ustach prezydenta, który - choć często daje do zrozumienia, że Ÿle się z tym czuje - jest doœć powszechnie utożsamiany z orientacjš prawicowš. Prowadzona przez niego polityka przyznawania odznaczeń ludziom zasłużonym w walce z dyktaturš, a z drugiej usuwanie z ulic polskich miast peerelowskich pozostałoœci nie jest - jak to błędnie często się odczytuje - walkš z lewicš i jej tradycjš.

Ta ostatnia ma swojš wspaniałš przeszłoœć, reprezentowanš przez takie postaci jak Kazimierz Pużak, Mieczysław Niedziałkowski czy Ignacy Daszyński. Przy rondzie imienia tego ostatniego, przywódcy Polskiej Partii Socjalistycznej i marszałka Sejmu II RP, mieœci się warszawska centrala IPN. To Daszyński był autorem słynnego zdania: "Pod bagnetami, karabinami i szablami izby ustawodawczej nie otworzę", które wypowiedział do Piłsudskiego w paŸdzierniku 1929 r., gdy ten wraz z grupš uzbrojonych oficerów wkroczył do Sejmu. Tej lewicowej tradycji, którš reprezentuje Daszyński, nie da się pogodzić z tym, czemu po 1944 r. służył Aleksander Zawadzki czy Wojciech Jaruzelski, z którego próbuje się dziœ uczynić ofiarę mœciwoœci prawicy.

Sprawy pamięci o bohaterach polskiej drogi do wolnoœci nie można oczywiœcie sprowadzać tylko do nazw ulic czy podniesienia emerytur, ale znaczenia tych spraw nie wolno - jak to czyniono bardzo często po 1989 r. - bagatelizować. Demokracja oparta na amnezji i aksjologicznej bezradnoœci, nazywanej dla niepoznaki "wspaniałomyœlnym puszczaniem w niepamięć podziałów z epoki dyktatury" nie tylko nie stanie się nigdy pełnowartoœciowym ustrojem, ale nieœć będzie też w sobie wirus, który w sprzyjajšcych warunkach może się okazać dla niej zabójczy.